Krypt Haugwitzów

tekst: Adrian Porwich
fot. Marcin Dyjak OP

Rys historyczny

Przestrzeń pod południowym ramieniem transeptu zajmuje krypta Haugwitzów, w której znajduje się polichromowany kamienny sarkofag Marii Eleonory von Haugwitz (+1736) – żony hrabiego Friedricha Wilhelma von Haugwitz, radcy Kamery Cesarskiej i Urzędu Zwierzchniego księstw śląskich. Prawdopodobnie pierwotnie krypta miała być miejscem spoczynku rodziny Haugwitzów, ale ostatecznie w podziemiach kościoła św. Wojciecha pochowano jedynie Marię Eleonorę von Haugwitz, podczas gdy hrabia i jego dwaj synowie spoczęli w kryptach kościoła klasztornego kapucynów w Náměšť nad Oslavou. 

W południowym ramieniu transeptu warto zwrócić uwagę na okazałe epitafium Marii Eleonory von Haugwitz, wykonane z szarego marmuru śląskiego, które zostało ufundowane przez małżonka zmarłej, Friedricha Wilhelma von Haugwitz, w 1746 roku. Epitafium zostało umiejscowione naprzeciw ołtarza Świętego Krzyża, w którego pobliżu znajdowało się wejście do krypty Haugwitzów.

Sarkofag hrabiny Marii Eleonory von Haugwitz

Prawdopodobnie sarkofag powstał niedługo po przedwczesnej śmierci hrabiny Marii Eleonory von Haugwitz w 1736 roku, stąd może być datowany na koniec 30. XVIII wieku. Do współczesności zachowało się białe gruntowanie i fragmenty polichromii sarkofagu, który został wykonany z piaskowca. 

Kamienny sarkofag wspiera się na sześciu nóżkach w formie uskrzydlonych głów anielskich, z których cztery znajdują się na jego narożach. Krótsze boki wieka sarkofagu zdobią dwie tarcze herbowe pod wspólną koroną rangową – herb Haugwitzów i herb rodu Nostitz-Rieneck. Na dłuższym boku wieka znajduje się rozbudowana inskrypcja, która zawiera pochwałę życia zmarłej, a wierzchnią część wieka zdobi płaskorzeźbiony krzyż łaciński o ramionach zakończonych motywem trójliścia – tzw. krzyż trójlistny. 

Krótsze boki sarkofagu szczelnie wypełnia ornament wstęgowo-cęgowy (tzw. ornament regencyjny – charakterystyczny dla okresu 1. połowy XVIII w.), a także ornament lambrekinowy – motyw dekoracyjny naśladujący lambrekin, czyli ozdobny element w formie pasa wyciętego w zęby i zdobionego frędzlami. Natomiast dłuższe boki zdobi pięć tarcz herbowych, które należą do rodziców, dziadków i pradziadków Marii Eleonory von Haugwitz. Od strony wejścia do krypty ukazano, kolejno od lewej, herby przodków hrabiny od strony ojca – hrabiego Johanna Karla von Nostitz-Rieneck (ojca), hrabiego Christopha Wenzela von Nostitz-Rieneck (dziadka), hrabiny Marii Juliany von Nostitz – z domu von Mettich (babki), barona Ottona von Nostitz (pradziadka) i Barbary Kathariny von Wachtel (prababka). Na przeciwległym boku sarkofagu przedstawiono herby przodków Marii Eleonory von Haugwitz od strony matki – hrabiny Marii Maximiliany von Nostitz-Rieneck – z domu von Sinzendorf, hrabiego Rudolfa II von Sinzendorf (dziadka), hrabiny Evy Susanny von Zindendorf-Pottendorf (babki), barona Augusta von Sinzendorf (pradziadka) i Elisabeth von Sinzendorf – z domu von Trautmannsdorf (prababki). 

Szczegółowe informacje

Hrabina Maria Eleonora von Haugwitz urodziła się w 1714 r. i pochodziła z jednej z czeskich linii rodu Nostitzów, której główną rodową siedzibą były Rokytnice w Górach Orlickich. Była córką hrabiego Johanna Karla von Nostitz (1673-1740) i hrabiny Marii Maximiliany von Sinzendorf (1675-1718).

W 1731 r. Maria Eleonora von Nostitz wyszła za hrabiego Friedricha Wilhelma von Haugwitz (1702-1765) – śląskiego arystokratę, który w 1725 r. przyjął wyznanie katolickie i objął urząd radcy Kamery Śląskiej, czyli cesarskiego urzędu skarbowego. Hrabia zajmował również urząd radcy Urzędu Zwierzchniego księstw śląskich, który był najwyższym organem administracyjnym reprezentującym władzę cesarską na Śląsku.

W dniu 20 października 1732 r. przyszedł na świat jedyny syn hrabiostwa, Otto Karl von Haugwitz (1732-1761), którego żoną została w 1756 r. arystokratka styryjska, hrabianka Maria Theresia von Schrattenbach (1737-1803). Natomiast trzy lata później, w dniu 30 października 1735 r., hrabina urodziła córkę – Maximilianę von Haugwitz. Po pięciu latach małżeństwa, w dniu 27 października 1736 r., hrabina Maria Eleonora von Haugwitz zmarła – przeżywszy zaledwie 22 lata.

Doczesne szczątki hrabiny spoczęły w rodzinnej krypcie Haugwitzów w podziemiach dominikańskiego kościoła św. Wojciecha we Wrocławiu. Hrabia Friedrich Wilhelm von Haugwitz ufundował bogato zdobiony, polichromowany sarkofag z piaskowca, w którym umieszczono trumnę z ciałem jego małżonki, a także okazałe marmurowe epitafium hrabiny Marii Eleonory von Haugwitz, które zachowało się w południowym ramieniu transeptu kościoła.

W 1738 r. hrabia Friedrich Wilhelm von Haugwitz ożenił się powtórnie, a jego wybranką została Hedwig Theresia von Frankenberg (1695-1768), córka hrabiego Hansa Wolfganga Wenzla von Frankenberg. Po zakończeniu pierwszej wojny śląskiej, w związku z utratą większości Śląska przez Habsburgów na mocy pokoju wrocławskiego z 1742 r., hrabia opuścił Wrocław i objął funkcję prezydenta Śląska Austriackiego – nowo powstałej prowincji w ramach monarchii Habsburgów.

Friedrich Wilhelm von Haugwitz odegrał istotną rolę w okresie reform cesarzowej Marii Teresy, co doprowadziło go do urzędów prezydenta czeskiej Dyrekcji do spraw Administracyjnych i Finansowych (1749 r.), kanclerza Królestwa Czeskiego (1753 r.) i ministra ds. wewnętrznych w austriackiej Radzie Stanu (1760 r.). W 1752 r. hrabia nabył zamek Náměšť nad Oslavou z posiadłościami, które należały do rodu Haugwitzów aż do 1945 r. Hrabia zmarł w dniu 30 sierpnia 1765 r. i został pierwotnie pochowany w kościele św. Jana Chrzciciela w  Náměšť nad Oslavou. W 1768 r. doczesne szczątki Friedricha Wilhelma von Haugwitz zostały przeniesione do krypty rodzinnej w miejscowym kościele klasztornym kapucynów.

Prawdopodobnie historycznych początków rodu Haugwitzów należy poszukiwać na obszarze dawnej Marchii Miśnieńskiej, które w 1423 r. zostały wcielone do elektoratu Saksonii. Być może ich pierwszą siedzibą rodową był wieś Haubitz koło Borny, która w 1350 r. została wzmiankowana pod nazwą Hugewicz.

Pierwsi przedstawiciele rodu Haugwitzów mogli przybyć na tereny Śląska jeszcze w XIII w. Za protoplastów wszystkich śląskich linii Haugwitzów uznaje się braci Rüdigera i Jana. Przyjmuje się, że przedstawiciele linii wywodzących się od Rüdigera mieli posiadać majątki głównie w księstwach świdnickim, jaworskim i ziębickim oraz hrabstwie kłodzkim, podczas potomkowie Jana osiedli w księstwach głogowskim, wołowskim i górowskim. Rosnące znaczenie rodu Haugwitzów doprowadziło ich do kolejnych przywilejów i tytułów arystokratycznych, czego przykładem może być przyznanie Hansowi von Haugwitz tytułu wolnego pana stanowego na Sycowie w 1489 r.

W XVIII w. przedstawiciele rodu Haugwitzów posiadali swoje majątki w Saksonii i Czechach, a także na Śląsku, Morawach i Łużycach. Herbem rodowym Haugwitzów jest czarna głowę barana ze złotymi rogami w czerwonym polu.

Wśród przedstawicieli rodu należy wyróżnić Georga von Haugwitz, biskupa Naumburga (+ 1463), Jana IX von Haugwitz, ostatniego katolickiego biskupa Miśni (1524-1595), Georga Karla von Haugwitz, generała armii saskiej (1674-1745), Friedricha Wilhelma von Haugwitz, kanclerza Królestwa Czeskiego i ministra ds. wewnętrznych w austriackiej Radzie Stanu (1702-1765), a także Christiana Augusta von Haugwitz, ministra spraw zagranicznych i pierwszego ministra Królestwa Prus (1752-1832).

Nostitzowie to ród pochodzący z Górnych Łużyc, gdzie znajdowała się ich pierwsza siedziba rodowa – miejscowość Nostitz, która obecnie stanowi dzielnicę miasta Weißenberg. Pierwsze wzmianki o rodzie von Nostitz pochodzą z około 1280 r. Nostitzowie podzielili się na trzy gałęzie, których przedstawiciele dotarli również na Śląsk i licznie występowali na dworach niemal wszystkich książąt śląskich. W XVI i XVII w. wyodrębniły się liczne linie rodu Nostitzów, które używały stosownych przydomków i posługiwały się odmiennymi herbami.

Szczególnie istotną linią rodu była czeska linia Nostitzów, której założycielem był Hartwig von Nostitz (+ 1525) – pan na zamku Czocha, który w 1451 r. nabył jego ojciec, Kaspar I von Nostitz (+ 1484). Prawnuk Hartwiga von Nostitz, Johann von Nostitz (+ 1619), pozostawił dwóch synów, którzy stali się protoplastami dwóch ważnych linii Nostitzów. Jego starszy syn, baron Otton II von Nostitz-Rokitnitz (1608-1664), pradziadek hrabiny Marii Eleonory von Haugwitz i założyciel linii Nostitz-Rokitnitz, pełnił urząd starosty księstwa wrocławskiego w latach 1642-1650. Jego przyrodni brat i założyciel linii Nostitz-Rieneck, hrabia Johann Hartwig von Nostitz-Rieneck (1610-1683), który sprawował urząd najwyższego kanclerza Królestwa Czech i pełnił funkcję tajnego radcy cesarskiego, otrzymał w 1646 r. tytuł hrabiego czeskiego, a w 1651 r. został poniesiony do godności hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Reichsgraf). W 1673 r. hrabia zakupił prawa do części hrabstwa Rieneck w Dolnej Saksonii, od którego pochodzi przydomek linii rodu Nostitzów, którą założył. Bratanek hrabiego i syn Ottona II von Nostitz-Rokitnitz, hrabia Christoph Wenzel von Nostitz-Rokitnitz (1643-1712), dziadek hrabiny Marii Eleonory von Haugwitz, uzyskał tytuł hrabiego czeskiego w 1675 r., a następnie został podniesiony do godności hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Reichsgraf) w 1691 r.

Pierwszą siedzibą rodową austriackiego rodu Sinzendorfów był zamek Sinzendorf – położony w okolicach miasta Kirchdorf w Górnej Austrii. Pod koniec XV w. wyodrębniły się dwie główne linie rodu, które później określano jako Sinzendorfów z Fridau i Sinzendorfów z  Ernstbrunn. W 1610 r. Sinzendorfowie otrzymali tytuł baronów (Freiherren), a w 1653 r. zostali podniesieni do godności hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Reichsgrafen).

W 1654 r. hrabia Georg Ludwig von Sinzendorf (1616-1681) otrzymał tytuł dziedzicznego skarbnika Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który przysługiwał przedstawicielom rodu Sinzendorfów aż do rozwiązania Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 r. Oznaką sprawowanej godności było umieszczenie korony cesarskiej w herbie rodowym Sinzendorfów.

Dziadek Marii Eleonory von Haugwitz, Rudolf II von Sinzendorf (1636-1677), wywodzący się z linii Ernstrbrunn, zakupił hrabstwo Rheineck w Nadrenii, a w 1655 r. ożenił się z dolnoaustriacką arystokratką, hrabiną Evą Susanną von Zinzendorf-Pottendorf (1636-1709).

W XVIII w. przedstawiciele rodu Sinzendorfów posiadali majątki w Austrii, Nadrenii i Czechach, a także na Morawach i Śląsku. Do tego rodu należeli, między innymi, kard. Philipp Ludwig von Sinzendorf, biskup wrocławski (1699-1747) czy Prosper von Sinzendorf, ostatni męski przedstawiciel rodu Sinzendorfów, który w 1803 r. otrzymał tytuł księcia Rzeszy (1751-1822).